Μεταξύ μας… όχι Μεταξά

Γράφει ο Φραγκίσκος Λαγωνικάκης //

Επειδή όπως σε κάθε επέτειο της 28 Οκτωβρίου, έτσι και σε αυτή, θα βρεθούν κάποιοι που θα μιλήσουν δοξαστικά για το Όχι του δικτάτορα Μεταξά, προς αποκατάσταση της ιστορικής πραγματικότητας αποφάσισα να γράψω το παρακάτω άρθρο. Δεν έχω σκοπό να εστιάσω στις διώξεις που έκανε η βασιλομεταξική δικτατορία στους αριστερούς και στους κομμουνιστές, ούτε στην αντισυνταγματικότητα της, ούτε στις δολοφονίες, τις εκτελέσεις, τους βασανισμούς, τους τόπους εξορίας, γνωστά όλα αυτά. Κυρίως θα μας απασχολήσουν δύο πράγματα. α: Το πόσο έμοιαζε το καθεστώς του Μεταξά στα φασιστικά και στα ναζιστικά καθεστώτα της Ιταλία και της Γερμανίας και β: το πόσο δειλή και αναποφάσιστη ήταν η στάση του Μεταξά μέχρι και μια στιγμή πριν η βρωμερή ανάσα του Ιταλικού φασισμού προσβάλει τα βόρεια σύνορα της χώρας μας.

Η δικτατορία που κηρύχθηκε στις 4 Αυγούστου του 1936 είχε ως πρωτεργάτες της το βασιλιά Γεώργιο Γκλίκσμπουργκ και το στρατηγό Ιωάννη Μεταξά. Ήρθε με τη βοήθεια και την υποκίνηση της Μεγάλης Βρετανίας, σε μια περίοδο που η ελληνική πλουτοκρατία δυσκολευόταν να τα βγάλει πέρα με συνθήκες αστικού κοινοβουλευτισμού. Χρειάζονταν μια δικτατορία για να κάμψει αποφασιστικά τις όποιες αντιδράσεις και επιδιώξεις του αγωνιζόμενου ελληνικού λαού, να τον στύψει, και από το ζουμί που θα βγάλει να τροφοδοτήσει την κερδοφορία της εγχώριας και ξένης πλουτοκρατίας. Ας εξετάσουμε όμως μερικά στατιστικά δεδομένα.

Στην τετραετία της βασιλομεταξικής δικτατορίας ο ελληνικός λαός υποσιτιζόταν μόνιμα. Σε σχέση με τους υπόλοιπους λαούς της Ευρώπης ερχόταν πρώτος σε κατανάλωση λαχανικών και τελευταίος σε κατανάλωση ζωικών λευκωμάτων.1 Και ενώ ο λαός πεινούσε οι μεγαλοεπιχειρηματίες είχαν πρωτόγνωρα κέρδη. Το ποσοστό του βιομηχανικού κέρδους στα 1938 – 1939 έφτασε στο μέγιστο ύψος 25% και το ποσοστό απορροφούμενης υπεραξίας του εργατικού μισθού πλησίασε το ποσοστό 400%, ενώ το ποσοστό των εφοπλιστικών κερδών ξεπέρασε το 30%. Παράλληλα ο Μεταξάς ανέβασε στο 40% το ποσοστό εξυπηρέτησης των ξένων δανείων, ενώ παρέδωσε τον κύριο όγκο του εξωτερικού εμπορίου της χώρας στη ναζιστική Γερμανία.2

Επιδίωξη του καθεστώτος ήταν να καταργήσει την πάλη των τάξεων και να φροντίσει για τη μεταξύ τους συνεργασία. «Μέσα σε μίαν κοινωνίαν – την καπιταλιστικήν- δεν είναι αυθυπονόητον πράγμα η συνεργασία των φορέων της εργασίας, δηλαδή των εργατών και των φορέων του κεφαλαίου, δηλαδή των καπιταλιστών. Αλλά με την κοινωνικήν μεταρύθμισιν την οποία εκάμαμεν ημείς, την συνεργασίαν αυτήν την εκάμαμεν υποχρεωτικήν».3 Τα παραπάνω δηλώνει ο Μεταξάς, και, σκοπός της (μονόδρομης) «συνεργασίας» αυτής, όπως δείχνουν και τα αριθμητικά δεδομένα πιο πάνω, δεν ήταν άλλος από το ξεζούμισμα των εργατών, προκειμένου να φουσκώσουν τα παρασιτικά στομάχια των καπιταλιστών. Την ίδια ακριβώς «συνεργασία των τάξεων», διακήρυττε τόσο ο Χίτλερ όσο και ο Μουσολίνι. Ο Μεταξάς άλλωστε, όπως θα δούμε και παρακάτω, ήταν καλός μαθητής και των δυο. Όμως η ιδέα της «ταξικής συνεργασίας», δεν πήγαζε έτσι απλά από τα αρρωστημένα μυαλά του ενός ή του άλλου δικτάτορα, ήταν απαίτηση των αστικών τάξεων των χωρών στις οποίες επιβλήθηκε. Οι δικτάτορες χρησίμευσαν ως μακριά –και οπλισμένα- χέρια των αστών.

Όμως, για να κάνουμε και μια μικρή παρένθεση, η ιδέα της υποτιθέμενης «συνεργασίας των τάξεων» δεν καλλιεργείται από την αστική προπαγάνδα μόνο σε εποχές δικτατορίας, αλλά και σε εποχές κοινοβουλευτικής ομαλότητας. Και δεν εννοώ μόνο τις κραυγές, υπέρ των εφοπλιστών, του ναζιστικού μορφώματος της χρυσής αυγής , αλλά και ο σύγχρονος θεσμός των «κοινωνικών εταίρων» κινείται σε αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση. Ότι τάχα μου μπορούν να συμμετέχουν από κοινού οι εκπρόσωποι των εργαζομένων και οι εκπρόσωποι τη κυβέρνησης και της πλουτοκρατίας σε ένα διάλογο για την προώθηση των υποτιθέμενων κοινών τους συμφερόντων. Φυσικά ο «διάλογος» αυτός καταλήγει κάθε φορά σε υποχωρήσεις από την πλευρά των εκπροσώπων των συστημικών συνδικαλιστικών οργανώσεων και καταλήστευση των όποιων μέχρι τότε κατοχυρωμένων δικαιωμάτων. Ας επιστρέψουμε όμως στα του Μεταξά…

Ως μεγάλος θαυμαστής του Χίτλερ, ο Μεταξάς, δεν παρέλειψε να τον αντιγράψει σε πολλά από αυτά που έκανε. Έκαιγε βιβλία ο Χίτλερ, έκαψε και ο Μεταξάς. Με ειδικό νόμο, κάηκαν σε πλατείες της Αθήνας και άλλων πόλεων πολλά προοδευτικά βιβλία με βάση μια λίστα που είχε συντάξει ο Μανιαδάκης. Η λίστα περιελάμβανε 445 τίτλους, ανάμεσα στους οποίους βρίσκονταν και ορισμένα αρχαία ελληνικά συγγράμματα.4 Όντας θαυμαστής και του Γκαίμπελς ο Μεταξάς, μιμήθηκε σε μεγάλο βαθμό και τις μεθόδους προπαγάνδας του. Οργάνωνε για παράδειγμα ομιλίες σε όλη την Ελλάδα, στις οποίες μιλούσε ο ίδιος ή άλλοι διαφωτιστές, αξιωματούχοι και υποστηρικτές του καθεστώτος, με τη συμμετοχή κλακαδόρων στο κοινό που αποθέωναν τους ομιλητές. Για το σκοπό της προπαγάνδας του ο Μεταξάς χρησιμοποίησε και τον κινηματογράφο, υποχρεώνοντας τους ιδιοκτήτες κινηματογραφικών στούντιο να δείχνουν ταινίες μικρού μήκους που διαφήμιζαν το καθεστώς. Ενώ πριν από κάθε φιλμ, στο διάλειμμα αλλά και μετά το τέλος του, έπρεπε να παίζεται ο ύμνος της ΕΟΝ και της 4ης αυγούστου.5

Μιας και αναφερθήκαμε στην ΕΟΝ, ας πούμε και δυο λόγια για αυτήν. Η ΕΟΝ (Εθνική Οργάνωση Νεολαίας) ιδρύθηκε στις αρχές του 1938 και αποτελούσε τον φορέα της ιδεολογίας της 4η Αυγούστου στο χώρο της νεολαίας. Είχε ως γενικό αρχηγό τον διάδοχο Παύλο και κυβερνητικό επίτροπο τον Αλ. Κανελλόπουλο, γόνο γνωστής οικογένειας βιομηχάνων. Ήταν οργανωμένη με στρατιωτικό τρόπο, κατά τα πρότυπα της χιτλερικής νεολαίας, και προωθούσε στους νέους τον αντικομμουνισμό και τον χαφιεδισμό. Στις συγκεντρώσεις της προβαλλόταν η άποψη ότι οι μοναδικοί ηγέτες της χώρας ήταν ο Μεταξάς και ο βασιλιάς Γεώργιος. Ο χαιρετισμός των μελών της ΕΟΝ ήταν ο ίδιος με τον ναζιστικό χαιρετισμό. 6

«Πάνω ΕΟΝ κάτω ναζιστική νεολαία, βρείτε τις διαφορές»

Το γενικότερο ιδεολογικό επικάλυμμα της δικτατορίας αντλούσε και αυτό τα μέγιστα από τον ναζισμό. Τρίτο Ράιχ ο Χίτλερ (δηλαδή Τρίτη αυτοκρατορία, με πρώτη να θεωρείται η «αγία ρωμαϊκή αυτοκρατορία» και δεύτερη η ενοποίηση των κρατιδίων της Γερμανίας υπό τον Μπίσμαρκ)7 «τρίτο ελληνικό πολιτισμό» ο Μεταξάς. Τα ιδεώδη του τρίτου ελληνικού πολιτισμού κατά τας γραφάς του καθεστώτος, πήγαζαν από τον πρώτο ελληνικό πολιτισμό, που ήταν ο Σπαρτιατικός, και από τον δεύτερο που ήταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Τους Σπαρτιάτες τους χρειάζονταν ο Μεταξάς για να «διαπαιδαγωγεί» τη νεολαία κατά τας «αυστηράς στρατιωτικάς αρχάς», και το Βυζάντιο για να τροφοδοτεί τον μεγαλοϊδεατισμό και τα «ελληνοχριστιανικά ιδεώδη». Αξίζει εδώ να γίνει αναφορά και στην «εθνική εταιρία» μια ακόμη οργάνωση που δημιούργησε το καθεστώς, και η οποία έδινε ανά την επικράτεια διαλέξεις που συχνά επαινούσαν τον Μουσολίνι, εξυμνούσαν τον Φράνκο για τις νίκες του στον ισπανικό εμφύλιο, και δόξαζαν τον Χίτλερ.8

Αλλά και επισήμως, το βασιλομεταξικό καθεστώς δεν έκρυβε τους δεσμούς του με τα φασιστικά κράτη. Σημείο σταθμός η διπλωματική επίσκεψη στη χώρα μας, του υπουργού προπαγάνδας και δεξί χέρι του Χίτλερ, του Γιόζεφ Γκαίμπελς, και η συνάντηση του με τον Μεταξά ένα μόλις μήνα μετά το πραξικόπημα. Εκτός από τον μεταξά, ο Γκαίμπελς συνέφαγε και με τον δήμαρχο Αθηναίων (ή πιο σωστά υπουργό Διοικήσεως Πρωτευούσης) Κωνσταντίνο Κοτζιά. Ο Κοτζιάς ήταν οπαδός, τόσο του ιταλικού φασισμού, όσο και του γερμανικού ναζισμού, και είχε επισκευθεί επανειλημμένως τις πρωτεύουσες και των δυο φασιστικών χωρών μεταφέροντας τις θετικές του εντυπώσεις.9

Σαν δυο καλοί φίλοι, Γιόζεφ Γκαίμπελς, Ιωάννης Μεταξάς

«Στις 20 Σεπτεμβρίου 1936, ο Γερμανός υπουργός Προπαγάνδας του ναζιστικού καθεστώτος Γιόσεφ Γκαίμπελς, συνοδευόμενος από τη σύζυγό του Μάγδα, ταξίδεψε την Ελλάδα. Η κυβέρνηση Μεταξά και ο ελληνικός Τύπος έδωσαν μεγάλη δημοσιότητα στο γεγονός, καθώς ήταν η πρώτη επίσκεψη ενός ανώτατου Γερμανού αξιωματούχου αμέσως μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. Στο ημερολόγιο του Γκαίμπελς διακρίνουμε διάχυτο τον ενθουσιασμό του τόσο για την επίσκεψη στην Ακρόπολη όσο και την ελληνική φιλοξενία: «Ένα από τα ωραιότερα πρωινά της ζωής μου. Πάνω στην Ακρόπολη…Είμαι συνεπαρμένος…Οι άνθρωποι φιλόξενοι. Οι Αρχές, ο Τύπος όλοι είναι φιλικοί μαζί μας»».10

Κατά την επίσκεψη του Γκαίμπελς στη λίμνη του Μαραθώνα, το καθεστώς είχε υψώσει τη σβάστικα πάνω στη γέφυρα για να τον υποδεχθεί

Παραπάνω εξετάσαμε αρκετά πειστήρια που αποκαλύπτουν την αγάπη του Μεταξά για τα φασιστικά καθεστώτα, τις σχέσεις του με αυτά, και τα κοινά σημεία αναφοράς που είχαν, τόσο στην ιδεολογία όσο και και στην άσκηση εσωτερικής πολιτικής. Στις επόμενες παραγράφους θα σταθούμε σε κάποια ζητήματα τα οποία καθορίζουν τελικά την απάντηση που έδωσε ο Μεταξάς στον Ιταλό πρέσβη, το, «Λοιπόν, αυτό σημαίνει πόλεμος…».

Όπως αναφέρθηκε στην αρχή του κειμένου, η βασιλομεταξική δικτατορία είχε προωθηθεί από την Αγγλία. Έτσι, οι Άγγλοι, είχαν λόγο στην άσκηση της πολιτικής του καθεστώτος και δεν δίσταζαν να κάνουν παρεμβάσεις όπου δεν συμφωνούσαν. Ο Μεταξάς, ωστόσο, προσπαθούσε να τα έχει καλά όχι μόνο με τους Άγγλους, αλλά και με τους Ιταλούς και τους Γερμανούς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, όσο προχωρούσαν οι μεγάλες δυνάμεις προς τη σύγκρουση, να δημιουργούνται στην ελληνική εξωτερική πολιτική χτυπητές αντιφάσεις. Οι αντιφάσεις αυτές –μεταξύ άλλων- έγιναν αιτία για να καθυστερήσει μια καλύτερη προετοιμασία της χώρας μας για την αναπόφευκτη σύγκρουση.

Το καθεστώς, μέχρι και την τελευταία στιγμή, προσπαθούσε να κρατήσει μια στάση ουδετερότητας. Ακόμη και μετά το ξεκίνημα των εχθροπραξιών εμπιστευτική εγκύκλιος της κυβέρνησης προς τις εφημερίδες της εποχής ζητούσε να μην παίρνουν θέσεις ευνοϊκές για καμία από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές.11 Ο Μανιαδάκης (υφυπουργός δημόσιας ασφάλειας), με ανακοίνωση του που δημοσιεύθηκε στις 6 Σεπτέμβρη 1939, απαγόρευε τις δημόσιες συζητήσεις και σχόλια περί των εμπολέμων, οι παραβάτες θα τιμωρούνταν.12 Το παιχνίδι της ουδετερότητας ο Μεταξάς συνέχιζε να το παίζει ακόμα και όταν η φασιστική Ιταλία είχε με έμπρακτο τρόπο εκφράσει τις επιθετικές της βλέψεις εναντίον της Ελλάδας. Στις 12 Ιουλίου του 1940 τα ιταλικά αεροπλάνα βομβάρδισαν ένα αντιτορπιλικό και ένα βοηθητικό σκάφος του ελληνικού στόλου. Στις 30 του Ιούλη βομβάρδισαν δυο αντιτορπιλικά και στις 2 Αυγούστου ένα περιπολικό. Ακόμα και όταν στις 15 Αυγούστου τορπιλίστηκε η φρεγάτα «Έλλη» η κυβέρνηση Μεταξά συνέχισε να κάνει την πάπια. Σύμφωνα με τις επίσημες ανακοινώσεις της, ο τορπιλισμός έγινε από υποβρύχιο αγνώστου εθνικότητος.13

Η ατολμία που έδειχνε ο Μεταξάς απέναντι στο ενδεχόμενο πολέμου, το ότι δεν προέβαινε σε κάποιου είδους στρατιωτικές προετοιμασίες, προβλημάτισαν τον αρχηγό του ΓΕΣ Αλέξανδρο Παπάγο ο οποίος γράφει σχετικά. «Ουδέποτε η κυβέρνησις μεταξύ των σκοπών της στρατιωτικής μας προπαρασκευής είχε θέσει και τον της αντιμετωπίσεως ενός πολέμου κατά της Ιταλίας. Ότε, όμως, τον Απρίλιον του 1939, τα ιταλικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αλβανίαν, το ζήτημα της αντιμετωπίσεως του ιταλικού κινδύνου εν αμέσω ή προσεχή μέλλοντι ετίθετο πλέον υπό στρατιωτικής πλευράς»14

Όμως ο Μεταξάς δεν παρέλειπε να κάνει εράνους υπέρ της αεροπορίας και να ζητά βαριά φορολογία υπέρ της εθνικής άμυνας, αλήθεια, που πήγαιναν όλα αυτά τα λεφτά; Σπαταλούνταν στην προπαγάνδα, στη συγκρότηση στρατιών χαφιέδων, στην οργάνωση της ΕΟΝ, έμπαιναν σε τσέπες υποστηρικτών και στελεχών του καθεστώτος, και γενικά σπαταλούνταν σε δράσεις που σκοπό είχαν, όχι την υπεράσπιση της χώρας, αλλά τη στήριξη –με νύχια και με δόντια- της πραξικοπηματικής κυβέρνησης.15 Όταν τελικά ήρθε η ώρα της σύγκρουσης, το πεζικό διέθετε παλιό υλικό του προηγούμενου πολέμου, δεν υπήρχαν αποθέματα ιματισμού και εφοδίων του στρατού, ενώ τα πολεμοφόδια έφταναν για επιχειρήσεις 3-4 μηνών. Τα αντιαρματικά ήταν ελάχιστα, το στράτευμα καν δεν είχε την απαραίτητη εκπαίδευση για να τα χειριστεί, δεν υπήρχαν μεταγωγικά μέσα και οι διαβιβάσεις βρίσκονταν σε υποτυπώδη κατάσταση. Οχυρωματικά έργα είχαν γίνει μόνο στα σύνορα προς Βουλγαρία(το καθεστώς βλέπετε διαφήμιζε την βουλγαρική απειλή), ενώ στα σύνορα με την Αλβανία που διαγράφονταν η κύρια απειλή, οι οχυρώσεις ήταν υποτυπώδεις και προσωρινές. Ο στόλος δεν βρισκόταν σε καλύτερη κατάσταση με την πλειοψηφία των σκαφών να είναι παλιά και παρωχημένης τεχνολογίας. 16

Δεδομένων όλων των παραπάνω, αναρωτιέται κανείς ποιοι ήταν αλήθεια οι λόγοι που ανάγκασαν τον Μεταξά να μην δεχθεί την πρόταση του Ιταλού πρέσβη για παράδοση της χώρας; Από τη μια υπάρχει ο φόβος του Μεταξά για τις συνέπειες από μια νίκη των συμμαχικών δυνάμεων, τι θα συνέβαινε σε αυτήν την περίπτωση; Πως θα έβλεπε η Αγγλία την «προδοσία» του Μεταξά που τον θεωρούσε δικό της παιδί; Στο παρακάτω παράθεμα ο ίδιος ο Μεταξάς απαντά σε αυτόν τον προβληματισμό:

«Θα σας αποκαλύψω τώρα, ότι τότε διέταξα να βολιδοσκοπηθή καταλλήλως το Βερολίνον. Μου διεμηνύθη εκ μέρους τον Χίτλερ, η σύστασις να αποφύγω οιονδήποτε μέτρον δυνάμενον να θεωρηθή από την Ιταλίαν πρόκλησις. Έκαμα το πάν δια να μη μπορούν οι Ιταλοί να εμφανισθούν ως δυνάμενοι να έχουν όχι αφορμάς ευλόγους, αλλ’ ούτε ευλογοφανές παράπονον εκ μέρους μας, αν και από την πρώτην στιγμήν αντελήφθην τι πράγματι εσήμαινεν η όλως αόριστος σύστασις του Βερολίνου. Σεις καλύτερον παντος άλλου γνωρίζετε ότι έκαμα το πάν δια να μη δώσωμεν αφορμήν εμφανίσεως της Ιταλίας ως δυναμένης να έχη ευλογοφανείς καν αφορμάς αιτιάσεων. Λόγω του επαγγέλματός σας έχετε παρακολουθήσει εις όλες τις λεπτομέρειες την ιστορίαν των ατελειώτων ιταλικών προκλήσεων δημοσιογραφικών και άλλων, αλλά και την χριστιανικήν υπομονήν την οποίαν ετηρίσαμεν, προσποιούμενοι ότι δεν τις καταλαβαίνουμε, περιοριζόμενοι μόνον σε δημοσιογραφικάς ανασκευάς των ιταλικών εναντίον μας κατηγοριών[…]δια να αποφύγωμεν τov πόλεμον, να γίνωμεν εθελονταί δούλοι και να πληρώσωμεν αυτήν την τιμήν… με το άπλωμα του δεξιού χεριού της Ελλάδος προς ακρωτηριασμόν από την Ιταλίαν και του αριστερού προς ακρωτηριασμόν από την Βουλγαρίαν. Φυσικά δεν ήτo δύσκολον να προβλέψη κανείς ότι εις μίαν τοιαύτην περίπτωσιν οι Άγγλοι θα έκοβαν και αυτοί τα πόδια της Ελλάδος. Και με το δίκαιόν των.»17

Ταυτόχρονα υπήρχε και η βαλκανική στρατιωτική συμφωνία, που είχε υπογραφεί το Φλεβάρη του 1937, σύμφωνα με την οποία η Ελλάδα αναλάμβανε την υποχρέωση της κήρυξης του πολέμου κατά οποιασδήποτε δύναμης αναμιγνύονταν στρατιωτικά στις βαλκανικές υποθέσεις.18

Από την άλλη, πέρα από τις βουλές των Άγγλων και τις διεθνείς συμφωνίες, υπάρχει και η ασίγαστη διάθεση του ελληνικού λαού να πολεμήσει για την πατρίδα του. Όταν το πρωί στις 28 του Οκτώβρη η κυβέρνηση Μεταξά εξαγγέλλει ότι η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο στην Ελλάδα, μέσα σε λίγες ώρες οι δρόμοι της Αθήνας γέμισαν από κόσμο που διαδήλωνε, ενώ οι έφεδροι συνέρρεαν στα κέντρα επιστράτευσης. το ίδιο συνέβη και σε άλλες περιοχές τις Ελλάδας. Αυτό ήταν το πραγματικό Όχι, το είπε και το έδειξε έμπρακτα ο ελληνικός λαός, και στο μέτωπο του πολέμου, στο οποίο η ελληνική αστική τάξη και η βασιλομεταξική κυβέρνηση πίστευαν ότι θα πέσουν απλά μια δυο τουφεκιές για την τιμή των όπλων. Αλλά και αργότερα κατά την περίοδο της κατοχής, με την ηρωική εθνική αντίσταση.

Λαγωνικάκης Φραγκίσκος (Poexania)

1  Εκείνη την εποχή ο βιγκανισμός δεν υπήρχε ακόμη –ευτυχώς- και έτσι η διατροφική ευημερία ενός λαού υπολογίζονταν βάσει του πόσο κρέας κατανάλωνε.

2  Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, Ά τόμος, 1918 – 1949, εκδ. σύγχρονη εποχή, Αθήνα 2011, σελ. 313 – 314.

3  Στο ίδιο σελ. 313.

4  Στο ίδιο, σελ. 310.

5  Στο ίδιο, σελ. 312.

6  Στο ίδιο, σελ. 316 – 317.

7  http://www.mixanitouxronou.gr/oli-gnorizoun-pio-itan-to-g-raich-tou-chitler-pia-itan-omos-ta-proigoumena-dio-ke-pote-dimiourgithikan/.

8  Δοκίμιο ιστορίας, όπως παραπάνω, σελ. 316 – 317.

9 https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%8E%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%82_%CE%9A%CE%BF%CF%84%CE%B6%CE%B9%CE%AC%CF%82

10  http://www.mixanitouxronou.gr/o-gkempels-fotografizete-me-ton-metaxa-stin-kastela-ke-ipokritika-diloni-ito-apolitos-ilikrinis-i-enthousiodis-ipodochi-pou-mou-egine-sta-ellinika-choria-meta-apo-pente-chronia-i-nazistiki-vermac/

11  Υφυπουργείο Τύπου και τουρισμού. Αριθ. εμπ. πρωτ. 5/Β/2-2-1940.

12  Δοκίμιο ιστορίας, όπως παραπάνω, σελ. 341.

13  Στο ίδιο, σελ. 355.

14  Αλέξανδρος Παπάγος, Ο ελληνικός στρατός και η προς πόλεμον προπαρασκευή του από Αυγούστου 1923 μέχρι Οκτωβρίου 1940. Σελ. 135 – 136.

15  Δοκίμιο ιστορίας, όπως παραπάνω, σελ. 353.

16  Στο ίδιο, σελ. 353.

17  https://kars1918.wordpress.com/2012/10/28/oxi-metaxas/

18  Δοκίμιο ιστορίας, όπως παραπάνω, σελ. 315.